दिवाळी हा भारतीय संस्कृतीतील सर्वात महत्त्वाचा आणि मोठा सण मानला जातो. दिवाळी म्हणजेच दीपावली, प्रकाशाचा उत्सव, ज्यामध्ये अंधारावर प्रकाशाचा विजय साजरा केला जातो. या सणाचे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व असून, यामध्ये विविध पारंपरिक गोष्टींचा समावेश होतो. त्यापैकी एक महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे घराबाहेर रांगोळी काढणे. रांगोळी ही केवळ एक सजावटीची कला नसून, तिच्यामागे अनेक धार्मिक आणि वैज्ञानिक कारणे आहेत.
रांगोळी काढण्याची परंपरा:
दिवाळीच्या सणामध्ये घराबाहेर रांगोळी काढण्याची परंपरा अत्यंत जुनी आहे. या परंपरेचा उद्देश घराच्या अंगणात किंवा मुख्य प्रवेशद्वारावर शुभ्रता आणि सुंदरता आणण्यासोबतच देवी लक्ष्मीच्या स्वागतासाठी तिच्यासाठी एक मार्ग तयार करणे हाच आहे. रांगोळीला संस्कृतमध्ये ‘रंगवली’ म्हटले जाते, ज्याचा अर्थ रंगीत चित्रे काढणे असा आहे.
पुराणात असे म्हटले जाते की रांगोळी काढल्याने घरात सुख, समृद्धी आणि समाधान नांदते. तसेच ती घराच्या आतील नकारात्मक उर्जेला बाहेर ठेवण्याचे कार्य करते. विशेषत: दिवाळीत देवी लक्ष्मीची पूजा केली जाते, जी संपत्तीची देवी मानली जाते. रांगोळीच्या विविध आकृत्यांनी देवी लक्ष्मीचे स्वागत करण्याची ही एक पद्धत आहे.
रांगोळीचे धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व:
भारतीय परंपरेत रांगोळीला धार्मिक महत्त्व आहे. रांगोळी ही सकारात्मक उर्जेचे प्रतीक मानली जाते. प्रत्येक रंगाचा विशिष्ट अर्थ असतो, जसे की पांढरा रंग शांती, लाल रंग उष्णता, हिरवा रंग प्रगती आणि पिवळा रंग शुभ्रतेचे प्रतीक आहे. दिवाळीत हे रंग घराच्या अंगणात आकर्षक पद्धतीने काढले जातात. या रंगीत रांगोळ्यांनी घराच्या वातावरणात आनंदाचे आणि सकारात्मक उर्जेचे प्रसारण होते.
तसेच, रांगोळी काढणे हे एक प्रकारचे ध्यान मानले जाते. रांगोळी काढताना व्यक्तीच्या मनातील ताण-तणाव कमी होतात आणि मनःशांती प्राप्त होते. यामुळे उत्सवाच्या दिवसांमध्ये अधिक चांगले वातावरण तयार होते.
रांगोळीचे फायदे:
1. सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते: रांगोळी काढल्याने घरात सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते. घरातील लोकांमध्ये एकत्रितपणा आणि आनंद निर्माण होतो.
2. सौंदर्यवृद्धी: घराबाहेर सुंदर आणि रंगीबेरंगी रांगोळी काढल्याने घराचे सौंदर्य वाढते. ते पाहून आलेल्या पाहुण्यांना आकर्षित वाटते आणि ते त्याचे कौतुक करतात.
3. नैसर्गिक रंगांचा वापर: पारंपारिक पद्धतीने रांगोळी काढण्यासाठी नैसर्गिक रंगांचा वापर केला जातो. हे रंग पर्यावरणस्नेही असतात आणि आरोग्यासाठी देखील हानीकारक नसतात.
4. सांस्कृतिक वारसा जपणे: रांगोळी ही आपल्या सांस्कृतिक वारशाचा एक भाग आहे. प्रत्येक पिढी या परंपरेचे पालन करते आणि नव्या पिढीला हा वारसा जतन करण्याचे महत्त्व शिकवते.
वैज्ञानिक दृष्टिकोन:
रांगोळी काढण्याचा वैज्ञानिक दृष्टिकोन सुद्धा महत्त्वाचा आहे. रांगोळीमध्ये वापरले जाणारे नैसर्गिक रंग हवेमध्ये आर्द्रता वाढवतात, ज्यामुळे घराच्या परिसरातील हवा ताजीतवानी होते. तसेच, रांगोळी काढताना अंगण स्वच्छ आणि पवित्र ठेवले जाते, ज्यामुळे घरात स्वच्छता आणि आरोग्याचे रक्षण होते. याशिवाय, रांगोळी काढण्याची कला ही हातांच्या बारीक हालचालींवर आधारित असते, जी मेंदूच्या सक्रियतेसाठी उपयुक्त ठरते.
आधुनिक काळातील बदल:
पूर्वी रांगोळी काढण्यासाठी नैसर्गिक रंग, गेरू, हळद आणि इतर स्थानिक साहित्यांचा वापर केला जात होता. मात्र, आधुनिक काळात बाजारात उपलब्ध असलेल्या कृत्रिम रंगांचा वापर वाढला आहे. तसेच, पूर्वी महिलाच रांगोळी काढत असत, पण आता पुरुष आणि मुलगे सुद्धा या कलेत सहभागी होत आहेत. याशिवाय, आता विविध रांगोळीच्या स्पर्धा, ऑनलाइन रांगोळी डिझाइन्स, आणि स्टेंसिल्सचा वापर केला जातो, ज्यामुळे रांगोळी काढण्याची कला अधिक सोपी आणि आकर्षक बनली आहे.
निष्कर्ष:
दिवाळीत घराबाहेर रांगोळी काढणे ही केवळ एक पारंपारिक प्रथा नसून, त्यामागे धार्मिक, सांस्कृतिक आणि वैज्ञानिक कारणे आहेत. ही परंपरा आपल्याला आपल्या मूळ संस्कृतीशी जोडून ठेवते आणि आनंद, सौंदर्य, सकारात्मकता आणि एकत्रितपणाचा संदेश देते. त्यामुळे प्रत्येकाने या परंपरेचे जतन करून ती पुढील पिढीपर्यंत पोहोचवणे आवश्यक आहे.