मुंबईसारख्या महानगरातल्या विकास प्रक्रियेवर आणि प्रशासनावर प्रभाव टाकणाऱ्या नगरसेवकांची कामगिरी, त्यांच्या अधिकृत पगाराच्या मर्यादेतून खूप दूर जात असलेली आलिशान जीवनशैली अनेक प्रश्न निर्माण करते. अल्प मानधन असूनही, कसे काही नगरसेवक मोठ्या प्रमाणावर संपत्ती जमवून आलिशान फ्लॅट्स, महागड्या गाड्या आणि अन्य लक्झरी आयटम्स विकत घेतात? याचे उत्तर अनेक गुंतागुंतीच्या, परंतु काळजीपूर्वक तपासल्या गेलेल्या कारणांमध्ये दडलेले आहे.
१. अल्प मानधन आणि मोहक जीवनशैलीतील विसंगती
मुंबई महानगरपालिकेतील (BMC) नगरसेवकांना सध्या सुमारे २५,००० ते ३०,००० रुपयांपर्यंत मासिक मानधन दिले जाते. या कमी पगाराच्या मर्यादेतून काही लोक कसेही आश्चर्यकारक रीतिने संपत्ती जमवत आहेत यावर नागरिकांचे डोळे खुली राहतात. अनेक उदाहरणे दाखवतात की, अल्प मानधन असूनही काही नगरसेवकांनी आपले घर, गाडी आणि विदेशी ट्रीप्ससाठी लागणारा खर्च पूर्ण केला आहे.
२. कंत्राटदारांसोबतचा ‘नेक्सस’ – पैसा कमावण्याचे गुपित
मुंबईसारख्या महानगरात रस्ते, पाणीपुरवठा, ड्रेनेज, शाळा, रुग्णालये आणि इतर महत्त्वाच्या प्रकल्पांसाठी शेकडो कोटींच्या कंत्राटांची देवाणघेवाण होते. या प्रकल्पांच्या टेंडर्समध्ये ठरावीक कंत्राटदारांना प्राधान्य देण्यासाठी नगरसेवकांचा प्रभाव मोठ्या प्रमाणावर वापरला जातो. या प्रक्रियेत कधी कधी ठरावीक कमिशन्स, ब्रोकरेज फी आणि ‘अनौपचारिक’ पैशांचा प्रवाह दिसून येतो. अशा प्रकारे अधिकृत पगाराच्या पलिकडे अतिरिक्त कमाईचे स्रोत तयार होतात.
३. स्थानिक विकास निधीचा गैरवापर आणि 'बिल्डर लॉबी'
प्रत्येक नगरसेवकाला त्यांच्या विभागातील विकासासाठी वार्षिक कोट्यवधींचा निधी असतो. हा निधी अनेकदा पारदर्शकतेशिवाय वाटून दिला जातो. काही नगरसेवक हा निधी वापरून स्वतःच्या किंवा त्यांच्या जवळच्या बिल्डर लॉबींचे प्रकल्प हाताळतात. एफएसआय वाढवणे, अनधिकृत बांधकामांना परवानगी देणे किंवा झोपडपट्टी पुनर्वसन प्रकल्पांमध्ये भाग घेणे – अशा अनेक पद्धतीने संपत्तीची वाढ होते.
४. स्वतःचे व्यवसाय आणि राजकीय संरक्षण
नगरसेवक आपल्या पदाचा फायदा घेत स्वतःचे व्यवसाय सुरु करतात. कन्स्ट्रक्शन, सिक्युरिटी एजन्सी, क्लिनिंग सर्व्हिसेस आणि लॉजिस्टिक्स अशा क्षेत्रात त्यांनी आपले छाप सोडली आहे. सरकारी प्रकल्प, खाजगी कंत्राटं आणि विविध सुविधांच्या पुरवठ्याच्या माध्यमातून मिळणारी रक्कम त्यांना अधिकृत पगाराच्या तुलनेत खूप मोठी वाटते. राजकीय संरक्षण आणि पक्षीय संगोपनामुळे या प्रकरणांवर कठोर कारवाई होणे कठीण जाते.
५. भ्रष्टाचाराचे प्रकरणे आणि कोर्टातली वादविवाद
गेल्या काही वर्षांत मुंबईतील अनेक नगरसेवकांवर भ्रष्टाचाराचे आरोप आणि गुन्हेगारी प्रकरणे लादली गेली आहेत. उदाहरणार्थ, २०२३ मध्ये ठाकरे गटाचे माजी नगरसेवक योगेश भोईर यांच्यावर आयव्ययाच्या प्रमाणात अधिक संपत्ती असण्याचे आरोप दाखल झाले. तसेच, २०१५ मध्ये मालाड येथील नगरसेवक सायरिल डिसोझा यांना लाच स्वीकारताना अटक करण्यात आली होती. यासारख्या प्रकरणांमुळे लोकांचे विश्वास पातळीत येतो आणि प्रशासनाविरुद्ध कठोर प्रश्न उपस्थित होतात.
RTI अहवालानुसार, गेल्या १८ वर्षांत BMC च्या कर्मचार्‍यांवर सुमारे ६०० भ्रष्टाचार आणि गुन्हेगारी प्रकरणे दाखल झाली, परंतु त्यापैकी फक्त ५४ जणांना बडतर्फ करण्यात आले. मार्च २०२३ मध्ये BMC ने ९६ अशा कर्मचार्‍यांना पुन्हा सेवेत घेतल्याचेही समोर आले, ज्यामुळे भ्रष्टाचाराविरुद्धच्या लढाईत प्रतिकूल परिणाम दिसून येतो.
६. राजकीय पक्षांचा काळा पैसा आणि मतसंकलन
नगरसेवकांचे वर्तन फक्त त्यांच्या वैयक्तिक संपत्तीवरच नव्हे तर राजकीय पक्षांच्या मतसंकलनाच्या रणनितीवरही प्रभाव टाकते. निवडणुकीच्या आधी मोठ्या प्रमाणावर उद्योगपती, बिल्डर आणि व्यापाऱ्यांकडून 'काळा पैसा' प्राप्त होतो. या पैशांचा वापर निवडणुकीतील प्रचारासाठी तसेच व्यक्तिगत स्वार्थ साध्य करण्यासाठी केला जातो. अशा प्रकारे नागरिकांचा विश्वास धक्का बसतो आणि राजकीय प्रक्रियेची नैतिकता प्रश्नाखाली येते.
मुंबईच्या महापालिकेतील नगरसेवकांचे अल्प मानधन असूनही आलिशान जीवनशैलीचे रहस्य अनेक गुंतागुंतीच्या, परंतु एकमेकांशी निगडित प्रक्रियेत दडलेले आहे. कंत्राटदारांसोबतचा नेक्सस, विकास निधीचा गैरवापर, बिल्डर लॉबीसोबतचे घनिष्ठ संबंध, स्वतःचे व्यवसाय आणि राजकीय संरक्षण यामुळे हे सर्व शक्य होते. भ्रष्टाचाराच्या प्रकरणांवर कठोर कारवाई न होणे आणि पारदर्शकतेची कमतरता यामुळे नागरिकांचा विश्वास खूपच धडकतो.
मुंबईतल्या प्रशासनातील या विसंगतीवर प्रकाश टाकणे आणि पारदर्शकतेसाठी लढणे आवश्यक आहे. नगरसेवकांनी त्यांच्या पदाचा योग्य उपयोग करुन शहराच्या विकासात योगदान द्यावे आणि त्यांच्या वैयक्तिक स्वार्थापेक्षा सार्वजनिक हिताला प्राधान्य द्यावे, असा नागरिकांचा आकांश आहे.
हेच आहे मुंबईच्या नगरसेवकांचे 'चमत्कार' – अल्प मानधन, मोठी संपत्ती आणि राजकीय सत्ता प्राप्त करण्यासाठी वापरण्यात येणारे विविध मार्ग!