महाराष्ट्रातील पतसंस्थांचा उद्देश साधारणपणे सामान्य नागरिकांना कमी व्याजदराने कर्ज उपलब्ध करून देणे, तसेच लहान गुंतवणूकदारांना त्यांचे पैसे सुरक्षित ठेवण्यासाठी एक चांगला पर्याय देणे हा आहे. मात्र, गेल्या काही वर्षांत अनेक पतसंस्थांमध्ये झालेल्या गैरप्रकारांमुळे नागरिकांच्या गुंतवणुकीचा मोठा फटका बसला आहे. पतसंस्था घोटाळ्यांमुळे शेकडो कोट्यवधी रुपयांचे नुकसान झाले आहे, आणि अनेक लोक आपले पैसे गमावून हतबल झाले आहेत. या घोटाळ्यांची व्याप्ती आणि गंभीरता पाहता, सामान्य माणसाने योग्य काळजी घेणे गरजेचे आहे.
प्रमुख घोटाळे आणि त्यांचा परिणाम
1. साई प्रसाद पतसंस्था घोटाळा (२०१७)
स्थान: पुणे
रक्कम: ₹१,५०० कोटी
या घोटाळ्यात हजारो गुंतवणूकदारांची फसवणूक झाली होती. पतसंस्थेने ग्राहकांना जादा परतावा देण्याचे आश्वासन दिले, परंतु संस्थेचे व्यवस्थापन पैसे परत न करता फरार झाले.
2. आदर्श पतसंस्था घोटाळा (२०१९)**
स्थान: छत्रपती संभाजीनगर
रक्कम: ₹२०० कोटी
छत्रपती संभाजीनगरमध्ये एका घोटाळ्याने अनेकांच्या पायाखालची वाळू सरकली आहे. आदर्श नागरी पतसंस्थेच्या संचालकांनी वेगवेगळ्या संस्थांच्या नावावर कर्ज लाटून 200 कोटींचा घोटाळा केल्याचे उघड झाल्याने खळबळ उडाली आहे. याप्रकरणी पतसंस्था चालक अध्यक्ष अंबादास मानकापे यांच्यासह 50 जणांवर गुन्हा दाखल झाला आहे. या घटनेनंतर सर्वसामान्य गुंतवणूकदारांसमोर मात्र आता आपल्या पैशांचं काय प्रश्न निर्माण झाला आहे. हा घोटाळा बाहेर आल्यानंतर एका गुंतवणूकदाराने आत्महत्या केल्याचंही समोर आलं आहे.
3. बेंगलोर-आधारित मल्टिस्टेट क्रेडिट सोसायटी घोटाळा (२०२१)
स्थान: बेंगलोर, महाराष्ट्रातील गुंतवणूकदार
रक्कम: ₹८०० कोटी
या मल्टिस्टेट पतसंस्थेने महाराष्ट्रातील अनेक गुंतवणूकदारांना फसवले. या संस्थेने अनेक राज्यांतील नागरिकांना मोठ्या प्रमाणात फसवणूक केली होती, ज्यामुळे मध्यवर्ती सरकारला कारवाई करावी लागली.
4. मराठवाडा पतसंस्था घोटाळे (२०२३)
स्थान: मराठवाडा, औरंगाबाद
रक्कम: ₹५०० कोटी
मराठवाड्यातील काही पतसंस्थांमध्ये ग्राहकांना कमी व्याज दराच्या प्रलोभनाने मोठ्या प्रमाणात गुंतवणूक करण्यास भाग पाडले. या घोटाळ्यात अनेक लहान शेतकरी आणि मध्यमवर्गीय नागरिक अडकले आहेत. याप्रकरणी तपास सुरू असून, ईडी (Enforcement Directorate) कडून संचालक मंडळावर कारवाई केली जात आहे.
5. विदर्भ पतसंस्था घोटाळा (२०२२)
स्थान: अमरावती, नागपूर
रक्कम: ₹३०० कोटी
विदर्भातील पतसंस्थांमध्ये ग्राहकांचे पैसे बुडाले होते. ईडीने यामध्ये तपास सुरु केला असून, संबंधित संचालक मंडळावर कारवाई केली आहे. गुंतवणूकदारांचे पैसे वसूल करण्यासाठी प्रशासन काम करत आहे.
ED ची कारवाई आणि सामाजिक माध्यमातून आलेल्या प्रतिक्रिया
EDने या घोटाळ्यांवर कठोर पावले उचलली आहेत. अनेक पतसंस्थांच्या संचालक मंडळांवर चौकशी सुरू असून, काही प्रकरणांत मालमत्तेची जप्ती करण्यात आली आहे. ट्विटर (X) वर याबाबत अनेक प्रतिक्रिया उमटल्या आहेत. अनेक गुंतवणूकदारांनी आपली हताशा आणि नाराजी व्यक्त केली आहे. काही ट्विटर वापरकर्त्यांनी पतसंस्थांच्या गैरप्रकारांवर टीका केली आहे आणि अधिक कडक कारवाईची मागणी केली आहे. सोशल मीडियावर लोकांनी सतर्क राहण्याचे आवाहन केले आहे.
गुंतवणूकदारांनी काय काळजी घ्यावी?
पतसंस्थांमध्ये गुंतवणूक करताना खालील मुद्दे विचारात घ्या:
1. वित्तीय स्थिती तपासा:
पतसंस्थेची आर्थिक स्थिती, नफा-तोट्याचे ताळेबंद आणि वार्षिक अहवाल तपासा. जर संस्था आर्थिक अडचणीत असेल, तर तुमच्या गुंतवणुकीला धोका असू शकतो.
2. व्यवस्थापनाची पार्श्वभूमी तपासा:
पतसंस्थेच्या संचालक मंडळाची पार्श्वभूमी आणि त्यांच्या वित्तीय व्यवहारांचा इतिहास तपासावा. कोणत्याही गैरप्रकाराची माहिती असल्यास, ती संस्था टाळावी.
3. आरबीआय किंवा नाबार्डची नोंदणी तपासा:
पतसंस्थेची नोंदणी आणि रेग्युलेटरच्या मंजुरीची खात्री करा. नोंदणीकृत संस्था अधिक सुरक्षित असतात.
4. आकर्षक व्याजदरांपासून सावध राहा:
खूपच आकर्षक व्याजदराची ऑफर मिळाल्यास ती फसवणूक असू शकते. नेहमी व्यवहार्य आणि विश्वसनीय दरांची तुलना करा.
5. गुंतवणुकीचे विविधीकरण करा:
सर्व पैसे एकाच पतसंस्थेत गुंतवू नका. विविध प्रकारच्या गुंतवणुकींमध्ये आपले पैसे विभागल्यास धोक्याचा परिणाम कमी होतो.
सामान्य नागरिकांसाठी मार्गदर्शन
सामान्य नागरिकांनी पतसंस्थांमध्ये गुंतवणूक करताना सावध राहणे आवश्यक आहे. कुठल्याही प्रकारचे प्रलोभन किंवा जादा नफा देणाऱ्या योजनांपासून दूर राहावे. पतसंस्था निवडताना तिचा मागील इतिहास आणि तिच्या आर्थिक व्यवहारांची पारदर्शकता तपासणे महत्त्वाचे आहे. तसेच, सरकारी किंवा आरबीआयच्या मंजुरी असलेल्या संस्थांवरच विश्वास ठेवावा.
गुंतवणूकदारांना आपली रक्कम योग्य प्रकारे सुरक्षित ठेवण्यासाठी वित्तीय सल्लागाराचा सल्ला घ्यावा आणि योग्य धोरण निवडावी.
गुंतवणूकदारांनी जागरूक असणे का महत्त्वाचे?
गुंतवणूकदारांनी आपली गुंतवणूक कुठे आणि कशी करावी याचे नीट अध्ययन करणे आवश्यक आहे. पतसंस्थांमधील गैरव्यवहार आणि घोटाळे हे केवळ आर्थिक नुकसानीचेच कारण ठरत नाहीत, तर गुंतवणूकदारांच्या भविष्यावरही परिणाम करतात. म्हणूनच, गुंतवणूकदारांनी योग्य तपासणी करूनच आपले पैसे गुंतवावे.